بازگشت 1400 متخصص ایرانی به کشور، استفاده از ظرفیت تبدیل ایران به ارزان ترین مقصد گردشگری جهان
به گزارش مجله عطر یاس، علیرغم این که ایران در یکصد سال گذشته وارد عرصه اعزام دانشجو به خارج از کشور شده است و اقدامی برای بازگشت آنها به کشور ترتیب نداده است، اما در قالب اجرای طرح بازگشت 1400 متخصص ایرانی مقیم خارج به کشور بازگشتند، همچنین 5 هزار نفر نیز در قالب برگزاری سمینار و کارگاه های آموزشی با ایران تعامل دارند؛ ضمن آنکه به اعتقاد سیاستگذاران حوزه مهاجرت نخبگان در جهان موضوع تبادل مغزها به جای فرار مغزها مطرح است؛ چراکه امروزه حضور فیزیکی متخصصان در کشورهای مربوط چندان مهم نیست، بلکه ارتباط داشتن و بهره مندی از دانش و تجربیات آنها از اهمیت بیشتری برخوردار است.
دکتر بهرام صلواتی، مدیر رصدخانه مهاجرت ایران در پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه صنعتی شریف در گفت وگو با خبرنگاران با اشاره به بعضی گزارش های انتشار یافته در مورد میزان خروج نخبگان به نقل از نهادهای بین المللی، اضافه نمود: از آن جمله می توان به گزارش صندوق بین المللی پول اشاره نمود که به این گزارش بسیار استناد شد، در صورتی که این گزارش صندوق بین المللی پول در سال 2009 عملا وجود خارجی نداشت.
وی بانک اطلاعاتی مهاجران در منطقه OECD را یکی از مراجع معتبر اطلاعاتی در زمینه میزان مهاجرت کشورها دانست و گفت: منطقه OECD حدود 30 کشور اصلی مهاجرپذیر دنیا را دارد و داده ای که در آن جمع آوری می گردد، اطلاعاتی است که از سوی کشورهای مهاجر پذیر اصلی دنیا اطلاعات مهاجران ورودی را ثبت می نمایند.
وی سازمان بین المللی مهاجرت (IOM) را از دیگر نهادهای معتبر درانتشار گزارش های مرتبط با مهاجرت ذکر کرد و یادآور شد: این سازمان وابسته با سازمان بین المللی است و گزارش های سالیانه World Migration Report را ارائه می دهد و تاکنون این سازمان گزارش های مربوط به سال 2019 را منتشر ننموده است.
صلواتی با تاکید بر اینکه دو مرجع بانک اطلاعاتی مهاجرت در منطقه OECD و سازمان بین المللی مهاجرت دو پایگاه آماری معتبر دنیای برای ارائه آمارهای مهاجرت کشورها است، اظهار کرد: البته بانک دنیای (World Bank) نیز به صورت موردی در قالب گزارش هایی با رویکرد اقتصاد مهاجرت آمار و ارقامی را ارائه می دهد.
مدیرگروه مهاجرت پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه صنعتی شریف اضافه نمود: چنانچه بخواهیم رتبه ایران را در دنیا در شاخص مهاجرت اعلام کنیم، احتیاج است دو نکته را در نظر بگیریم؛ یکی اینکه آیا در داخل کشور آمارهای مربوط به مهاجرت را به صورت مجزا و مدون تهیه و منتشر می کنیم که پاسخ آن منفی است.
وی اضافه نمود: از سوی دیگر داده های بین المللی بر اساس داده های ملی تهیه می گردد، ولی از آنجایی که کشوری مانند ایران هیچ داده بین المللی را به صورت منسجم تهیه نمی کند، اساس آمارهای سازمان های بین المللی مبتنی بر داده های کشورهای مهاجرپذیر است و با یکسری روش های تقریبی و مدل سازی، کل داده مربوط به مهاجرت را اعلام می نمایند.
صلواتی در پاسخ به این سوال که چرا در حال حاضر توجه ما بر داده های بین المللی است، گفت: به دلیل آنکه تهیه آمارهای منسجم در این زمینه در کشور شکل نگرفته است.
آمارهایی که به طور کامل اعلام نشد
وی با اشاره به آمارهای مربوط به مهاجرت در ایران بر اساس پیمایش های صورت گرفته، خاطر نشان کرد: در سال 1395 پیمایشی تحت عنوان پیمایش وضعیت اجتماعی، فرهنگی و اخلاقی جامعه ایران از سوی معاونت فرهنگی شهرداری تهران اجرایی شد. این مطالعات بر روی جامعه 82 هزار نفری بوده است و در نتایج این مطالعات اشاره شد که 29.8 درصد از مردم ایران تمایل به زندگی در خارج از کشور دارند.
صلواتی ادامه داد: انتشار این آمار سرو صدای زیادی کرد؛ ولی کسی اصل این پیمایش را مطالعه نکرد، جزئیات آن مطرح نشد و تراز دنیای در این زمینه ارائه داده نشد. زمانی که می خواهیم در زمینه ای مانند مهاجرت و زندگی در خارج از کشور داده ای ارائه دهیم، یعنی می خواهیم وضعیت زندگی بین المللی را با داخل بسنجیم؛ از این رو حتما احتیاج است تراز بین المللی در نظر گرفته گردد و ببینیم نسبت میل به مهاجرت در دنیا و در ایران به چه میزان است و آیا نسبت به تراز بین المللی، ایران از رتبه متوسط دنیای بالا برخوردار است یا خیر.
وی با بیان اینکه این معضل و مسئله ای است که ما در ارائه آمارها با آن روبرو هستیم، اظهار کرد: برای مثال پیمایش فوق الذکر دارای سوالات بی شماری است که تنها یکی از این سوالات به موضوع میل به مهاجرت می پردازد، ضمن آنکه این پیمایش درباره مهاجرت نبوده، بلکه یک مطالعه اجتماعی کلی بوده است.
صلواتی با بیان اینکه در مطالعات مرتبط با مهاجرت، ضروری است دلایل، انگیزه ها و سایر مسایل مورد آنالیز قرار گیرد، ادامه داد: علاوه بر آن نباید فراموش کنیم که در این پیمایش صحبت از تمایل به مهاجرت شده است، نه قصد مهاجرت. این دو موضوع دو مقوله متفاوت هستند.
به گفته این محقق حوزه سیاستگذاری، مطالعات نشان می دهد که در همه جای دنیا حتی در قاره های آمریکا و اروپا میل به مهاجرت بالا است و در بیشتر نقاط دنیا اعم از آسیا و خاورمیانه شکاف بزرگی میان میل و قصد مهاجرت وجود دارد؛ چراکه معمولاً میزان میل به مهاجرت چند برابر قصد مهاجرت است.
صلواتی با بیان اینکه آمارهایی که در مورد میل به مهاجرت اعلام شده، مربوط به سال 95 است، گفت: با توجه به شرایط مالی یکی دو سال اخیر، ممکن است میل به مهاجرت به خارج در کشور افزایش یافته باشد؛ ولی ما به دلیل آنکه آماری در این زمینه نداریم، هنوز نمی توانیم تخمین دقیقی در این زمینه ارائه دهیم، ولی با این حال پیمایش های میل سنجی در میان گروه های مختلف در این زمینه در دستور کار ما واقع شده است.
آمارهای محرمانه ای که محرمانه نیست
مدیر رصدخانه مهاجرت ایران در پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه صنعتی شریف با اشاره به تبعات ناشی از عدم ارائه آمارهای صحیح از میزان مهاجرت، ادامه داد: نه تنها در طول 40 سال گذشته، بلکه در طول تاریخ مدرن ایران به خصوص از دوره مشروطه تا کنون موضوع مهاجرت و برگشت ایرانیان همیشه اتفاق افتاده و از زمانی که تعدادی از ایرانیان برای تحصیل علوم و فنون نوین در دوران قاجار به خارج اعزام شدند، کشور با پدیده مهاجرت های رفت و برگشتی و در مواقعی مهاجرت یک طرفه روبرو بوده است.
وی این رفت و آمد دانشجویان ایرانی به خارج را به دلیل کسب دانش و فناوری از سایر کشورها دانست و اظهار کرد: از همان زمانی که تعامل و رفت و آمد به خارج را آغاز کردیم، مانند بسیاری از اقدامات دیگر به شکل کامل انجام نشد؛ به این معنی که اداره اعزام دانشجو در اداره علوم و یا امور خارجه آن موقع شکل گرفته بود و دانشجویان و یا افرادی را به خارج از کشور اعزام می کردند.
صلواتی اضافه نمود: ولی جالب است که مرکز و یا دفتری به عنوان دفتر مدیریت مهاجرین ایرانی هیچ گاه شکل نگرفت و این در حالی است که در همان زمان نه تنها مهاجرانی از ایران به خارج می رفتند، بلکه مهاجران ورودی از کشورهای همسایه مانند عراق و افغانستان نیز داشتیم.
وی با بیان اینکه بطور کلی ارائه آمارهای مربوط به مهاجرت یک مشکل ریشه دار در کشور است؛ چراکه کشور همیشه فاقد یک نهاد تخصصی مرتبط با مدیریت مهاجرت بوده است، خاطر نشان کرد: این نهاد باید حداقل در طول 50 سال گذشته در کشور شکل می گرفت و هرچه به دهه های اخیر می رسیم، خلأ یک ساز و کار مدیریت و اطلاع رسانی مهاجرت که داده های مهاجرتی را به شکل نظام مند جمع آوری کند و بعد به صورت منظم تدوین نموده و در اختیار عموم قرار دهد، احساس می گردد؛ از این رو شاهدیم که از خلأ چنین نهادی در حوزه مهاجرت و پدیده فرار مغزها سوءاستفاده های زیادی می گردد.
مدیر رصدخانه مهاجرت ایران با بیان اینکه در جامعه همگی به این داده غلط استناد نموده بودند که ایران دارای بالاترین آمارهای مربوط به فرار مغزها در دنیا است، ولی کسی متاسفانه این موضوع را راستی آزمایی ننموده است، ادامه داد: این امر دلیل نمی گردد که آمارها را تهیه و منتشر نکنیم، ولی تاکید می کنم بیش از آنکه مشکل ما ناشی از عدم ارائه آمارها باشد، مربوط به عدم توجه به این موضوع اساسی است که ما باید مساله مهاجرت را به طور منظم و پیوسته رصد و پایش کنیم و این داده های آماری را در جهت مدیریت امور مهاجرت در کشور مورد استفاده قرار دهیم.
وی با بیان اینکه رصد و پایش مهاجرت با استفاده از شناسه منحصر بفرد کد ملی امکان پذیر است، اضافه نمود: علی رغم آنکه داشتن آمارهای مربوط به ایرانیان مقیم خارج و همچنین آمارهای مربوط به میزان بازگشت مهاجران از خارج به داخل، برای کشور بسیار مهم است؛ متاسفانه سازمان های متولی همکاری لازم را در این زمینه با یکدیگر ندارند.
صلواتی با اشاره به اقدامات اخیر معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری برای ساماندهی داده های مرتبط با خروج و بازگشت نخبگان، خاطر نشان کرد: ولی هنوز فعالیت های جامع و منسجم در این زمینه در کشور صورت نمی گیرد. از سوی دیگر حتی شاهد انفعال و کم تحرکی نهادهای بین المللی مرتبط با این موضوع در کشور هستیم، به طوری که برای مثال دفتر سازمان بین المللی مهاجرت وابسته به سازمان ملل در تهران راه اندازی شده و مشغول به فعالیت است و این سوال مطرح است که چرا این دفتر که با استانداردها و بودجه بین المللی وارد کشور شده، فعالیت منسجم و چشمگیری در این حوزه ندارد.
وی اضافه نمود: چرا کشور جنگ زده ای مانند یمن دفتر امور مهاجرت دارد و آمار مهاجرتی دارد؛ ولی کشوری با مقیاس و مقدورات ایران، آمارهای مرتبط با مهاجرت را در اختیار ندارد. حل این چالش احتیاج به همت و بودجه و از همه مهمتر گذر از حاشیه است؛ چراکه موضوع مهاجرت دچار نوعی حاشیه شده و همه به دنبال این هستند که این مقوله را به حالت صفر و یک تجزیه و تحلیل نمایند.
این عضو پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه صنعتی شریف با اشاره به نقش رسانه ها در تصویرسازی و برچسب زدن به آمارهای مهاجرت، گفت: اخبار منتشر شده در این زمینه دچار نوعی تلخ انگاری شده و رسانه ها غالباً با انتخاب تیترهای تلخ و منفی به دنبال جذب مخاطب حداکثری هستند، ولی این امر نباید به گونه ای باشد که واقعیات را با روینمودهای جهت دار به مخاطب ارائه دهند.
وی با تاکید بر اینکه انعکاس آمارهای مربوط به مهاجرت در رسانه ها به گونه ای شده که به نظر می رسد رسانه ها در حال شکل دادن به ذائقه مخاطبان هستند، گفت: این تغییر ذائقه مخاطبان از یک سو و ندادن آمارها و سیاه نمایی وضعیت مهاجرت در ایران دست به دست هم داده است تا سیمای تلخی از مهاجرت نخبگان در کشور ارائه گردد.
اجرای طرح بازگشتخروج از وضعیت انفعالی
صلواتی با بیان اینکه تعاملات سازنده ای با مرکز ارتباطات بین المللی معاونت علمی ایجاد شده است، خاطر نشان کرد: در طی 3 سال گذشته طرحی در زمینه همکاری با متخصصان ایرانی خارج از کشور با عنوان طرح بازگشت در دستور کار معاونت علمی قرار گرفته و اجرایی شده است و شاهد هستیم که در فضای انفعالی فعلی، نهادی با امکانات محدود، در سطح استانداردهای کشورهای در حال توسعه توانسته است زیرساخت هایی را برای تسهیل بازگشت و ماندگاری 1400 نفر از متخصصان ایرانی مقیم خارج فراهم کند، ضمن آنکه حدود 5 هزار نفر از این متخصصان در قالب برگزاری سمینار و کارگاه های آموزشی به کشور آمدند.
وی با بیان اینکه این تعداد بازگشت متخصصان به کشور در حالی صورت گرفت که در یکصد سال گذشته هیچ سیاست معین و برنامه منسجمی برای مساله مهاجرت در کشور نداشته ایم، اظهار کرد: طرح تسهیل بازگشت جزو معدود اقداماتی است که اجرایی شده، ضمن آنکه از سوی معاونت علمی نیز آمارهای مربوط به بازگشت متخصصان ایرانی از دانشگاه های برتر دنیا به داخل کشور ارائه می گردد.
مدیر گروه مهاجرت پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه شریف، در عین حال با بیان اینکه هدف از ارائه این آمارها به هیچ وجه توجیه نماینده وضع نامطلوب فعلی و یا نفی مسائل این حوزه و یا این که اعلام گردد کشور با معضل مهاجرت نخبگان روبرو نیست، گفت: وقتی درباره بازگشت متخصصان به کشور بحث می گردد، منظور انکار واقعیات و یا نادیده دریافت مسائل گذشته و فعلی نیست، ولی می خواهیم بگوییم که علی رغم همه مسائل تعداد 1400 نفر از دانش آموختگان دانشگاه های خوب دنیا با بهره مندی از حمایت های تشویقی معاونت علمی به کشور بازگشته اند و فعالیت های خوبی را نیز انجام دادند و درصد بسیار کمی از آنها مجدداً از کشور خارج شدند.
فرار مغزها یا تبادل مغزها
وی با انتقاد از به کار بردن واژه فرار مغزها، با تاکید بر اینکه این عبارت مربوط به ادبیات 50 سال گذشته است، گفت: در دنیا موضوع تبادل مغزها به جای فرار مغزها مطرح است؛ چراکه امروزه حضور فیزیکی متخصصان در کشورهای مربوط چندان مهم نیست، بلکه ارتباط داشتن و بهره مندی از دانش و تجربیات آنها از اهمیت بیشتری برخوردار است.
صلواتی، نمونه شاخص آن را پروفسور سمیعی به عنوان چهره شاخص حوزه مغز و اعصاب دانست که در رفت و آمد به کشور خدماتی را به هموطنان ارائه می دهد و یادآور شد: نمونه دیگر مریم میزاخانی بود که برای آنکه بتواند مهمترین جایزه حوزه ریاضیات را دریافت کند، لازم بود تا در بهترین دانشگاه های دنیا تحصیل کند.
وی ادامه داد: بر اساس مطالعات و پیمایش هایی که انجام دادیم، مشاهده کردیم که بیشتر متخصصان ایرانی علاقه مند به حفظ تعامل و ارتباط و همکاری با ایران هستند، ولی باید یادمان باشد که این تعامل را نباید به حضور فیزیکی آنها در کشور محدود کنیم.
مدیر رصدخانه مهاجرت ایران در پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه صنعتی شریف به اعلام فراخوان جذب هیات علمی دانشگاه ها از سوی وزارت علوم اشاره نمود و ادامه داد: این فراخوان در سال دو بار منتشر می گردد و ظرفیت جذب در دانشگاه های وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در مجموع تنها 1600 نفر در سال است که حتی با فرض استفاده حداکثری از این ظرفیت، این میزان در برابر حجم کثیر فارغ التحصیلان دکتری در داخل و خارج از کشور عدد بسیار ناچیزی است و لذا می بینیم که اساساً ظرفیت جذب و نگهداشت متخصصان و فارغ التحصیلان در دانشگاه ها در داخل کشور چندان بالا نیست و به ناگزیر حجم قابل توجهی از توانمندی های آنها بلا استفاده مانده و یا تلف می گردد. بر همین اساس ما به نوعی با پدیده اتلاف مغزها در کشور روبرو خواهیم بود و از این رو تعاملات رفت و برگشتی با خارج از کشور برای کشورهایی همچون ایران که با اشباع شدگی نیروی تحصیلنموده روبرو هستند، می تواند راهکار جایگزین برای آنها باشد، بخصوص در شرایطی که ظرفیت جذب و نگهداشت سرمایه های انسانی در این کشورها خیلی بالا نیست.
صلواتی با تاکید بر اینکه درصد کمی از ایرانیان مهاجرت یک طرفه دارند، اضافه نمود: اگر متخصصان ایرانی در فرآیند رفت و برگشت در تعامل و ارتباط با ایران باشند و بتوان شرایط این تعامل و ارتباط را تسهیل و تقویت کرد، می توان از مزایای حضور آنها در خارج از کشور بهره مند شد. علاوه بر اینها، کشور فرصت های جذب از کشورهای همسایه مانند افغانستان، عراق و ترکیه را نباید دست کم و فراموش کند؛ چراکه ایران در بعضی از رشته ها و حوزه ها در خاورمیانه مزیت رقابتی دارد.
وی با بیان اینکه بر اساس آخرین آمارها، ایران به عنوان ارزان ترین مقصد گردشگری دنیا معرفی شده است، اظهار کرد: با افزایش نرخ دلاری که اتفاق افتاده است، هزینه های آموزش عالی در ایران برای دانشجویان بین المللی در این منطقه بسیار جذاب و رقابتی شده است و به عنوان یکی از کشورهای ارزان در حوزه آموزش عالی معروف شده است.
این محقق حوزه سیاستگذاری مهاجرت، اضافه نمود: ما باید از ظرفیت جایگاه های خالی آموزش عالی برای فروش خدمات آموزشی (البته با کیفیت) به دانشجویان خارجی و همچنین از ظرفیت متخصصان ایرانی خارج از کشور نیز برای ارائه این دوره های بین المللی در داخل کشور استفاده کنیم.
منبع: خبرگزاری ایسنا